Emanação e causa metafísica: Tomás de Aquino, leitor de Platão e dos platonici
DOI:
https://doi.org/10.51359/2357-9986.2022.249821Palavras-chave:
emanação, causa, divindade, platonismoResumo
Este artigo analisa a recepção na obra de Tomás de Aquino da articulação entre as noções de emanação e causa metafísica afirmada diretamente pelos platonici e indiretamente por Platão (latino). Para tanto, o texto é composto de quatro seções. Na primeira, descrevo brevemente alguns estudos da literatura secundária sobre a presença de Platão e dos platonici em Tomás. Nas duas seções seguintes, exponho o sentido de emanação em determinadas passagens da obra de Tomás. Enfim, na última seção, apresento a possível leitura que Tomás empreendeu sobre o Timeu de Platão, especialmente quanto à causa metafísica.Referências
AGOSTINHO. De Civitate Dei. CCSL 47-48. Turnhout: Brepols, 1960.
ARISTOTELES LATINUS VII 1. Physica. Translation: Iacobus Veneticus. New York: Brill, 1990.
NOVA VULGATA. Bibliorum Sacrorum Editio. Editio iuxta editionem typicam alteram. Citta del Vaticano: Libreria Ed. Vaticana, 1998.
PLATO LATINUS. Timaeus, a Calcidio translatus commentarioque instructus. Londinii et Leidae: In aedibus Instituti Warburgiani et E.J. Brill, 1962.
TOMÁS DE AQUINO. In octo libros physicorum Aristotelis expositio. Commissio Leonina. Roma: Typographia Polyglotta, 1884.
TOMÁS DE AQUINO. In libros Aristotelis De caelo et mundo. Commissio Leonina. Roma: Typographia Polyglotta, 1886.
TOMÁS DE AQUINO. Summae Theologiae. Commissio Leonina. Roma: Typographia Polyglotta, 1888-1906.
TOMÁS DE AQUINO. Summa contra gentiles. Commissio Leonina. Roma: Typis Riccardi Garroni, 1918-1930.
TOMÁS DE AQUINO. Quaestiones Disputatae de Potentia Dei. Paris: P. Lethielleux, 1925.
TOMÁS DE AQUINO. Scriptum Super Libros Sententiarum Magistri Petri Lombardi. Paris: P. Lethielleux, 1929.
TOMÁS DE AQUINO. Questio disputata de spiritualibus creaturis. Edition critical prepared by Leo W. Keeler. Rome: Pontificia Universita Gregoriana, 1937.
TOMÁS DE AQUINO. Super Librum De Causis Expositio. Fribourg: Société Philosophique, 1954.
TOMÁS DE AQUINO. De substantiis separatis ad fratrem Raynaldum de Piperno. Commissio Leonina. Roma: Ad Sanctae Sabinae, 1969.
TOMÁS DE AQUINO. Quaestiones disputatae de Veritate. Commissio Leonina. Roma: Editori di san Tommaso, 1970.
TOMÁS DE AQUINO. Suma de Teologia. Trad. Alexandre Correia. Porto Alegre: Livraria Sulina Editora, 1980.
TOMÁS DE AQUINO. Suma contra os gentios. Trad. D. Odilão Moura. Sulina; EDIPUCRS, 1993.
TOMÁS DE AQUINO. Sobre a Eternidade do Mundo. Trad. J. M. Costa Macedo. Medievalia, v. 9, 1996.
TOMÁS DE AQUINO. Quaestio Disputata De Spiritualibus Creaturis. Commissio Leonina. Roma - Paris: Les Éditions du Cerf, 2000.
TOMÁS DE AQUINO. De substantiis separatis (Sobre os Anjos). Trad. Paulo Faitanin. Rio de Janeiro: Sétimo Selo, 2006.
TOMÁS DE AQUINO. As Criaturas Espirituais. Trad. Paulo Faitanin e Bernardo Veiga. Rio de Janeiro: E-Papers, 2012.
AERTSEN, J. A. “Thomas Aquinas: Aristotelianism versus Platonism?” In: BENAKIS, L. G. (ed.). Néoplatonisme et philosophie médiévale. (Actes du Colloque international de Corfou, 6-8 octobre 1995). Turnhout: Brepols, 1997. p. 147-162.
AERTSEN, J. A. “The Transformation of Metaphysics in the Middle Ages”. In: EMERY, K.; FRIEDAM, J. R. L.; SPEER, A. (eds.). Philosophy and Theology in the Long Middle Ages: A Tribute to Stephen F. Brown. Leiden: Brill, 2011. p. 76-85.
EMERY, K.; FRIEDAM, J. R. L.; SPEER, A. (eds.). “Platonism”. In: PASNAU, R. (ed). The Cambridge History of Medieval Philosophy (Vol. I). Cambridge: Cambridge University Press, 2012. p. 76-85.
CLARKE, W. N. The Limitation of Act by Potency: Aristotelianism or Neoplatonism. New Scholasticism, v. 26, p. 147-157, 1952.
CLARKE, W. N. The Platonic Heritage of Thomism. Review of Metaphysics, v. 8, p. 105-124, 1954.
CORTEST, L. Was St. Thomas Aquinas a Platonist?. The Thomist, v. 52, p. 209-219, 1988.
D’ANCONA, C. Recherches Sur le Liber de Causis. Paris: J. Vrin, 1995.
D’ANCONA, C.“Saint Thomas lecteur du Liber de Causis. Bilan des recherches contemporaines concernant le De Causis et analyse de l’interprétation thomiste”. In: Recherches Sur le Liber de Causis. Paris: J. Vrin, 1995, p. 229- 258.
D’ANCONA, C. “On Proclus and His Influence in Medieval Philosophy”. Ancient Philosophy, v. 16, n. 1, 1996, p. 280-289.
D’ANCONA, C. “Platonic and Neoplatonic Terminology for Being in Arabic Translation”. Studia graeco-arabica, v. 1, 2011, p. 23-46.
D’ANCONA, C.“The Liber de causis”. In: GERSH, S. (ed). Interpreting Proclus: From Antiquity to the Renaissance. Cambridge: Cambridge University Press, 2014, p. 137-164.
DE LIBERA, A. “Albert le Grand et Thomas D’Aquin Interprètes du Liber de Causis”. Revue des Sciences Philosophiques Et Théologiques, v. 74, n. 3, 1990, p. 347-378.
ELDERS, Leo J.“Saint Thomas d’Aquin et la métaphysique du Liber de causis”. Revue thomiste, v. 89, 1989, p. 427-442.
FABRO, C. “Platonism, Neoplatonism and Thomism: Convergencies and Divergencies”. The New Scholasticism, v. 44, 1970, p. 69-100.
GERSON, P. L.“Plotinus’s Metaphysics: Emanation or Creation?”. The Review of Metaphysics, v. 46, n. 3, 1993, p. 559-574.
HANKEY, W. J. “Aquinas, Pseudo-Denys, Proclus and Isaiah VI.6”. Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge, v. 64, 1997a, p. 59-93
HANKEY, W. J. “Dionysian Hierarchy in Thomas Aquinas: Tradition and Transformation”. In: DE ANDIA (ed). Denys l’ Aréopagite et sa postérité en Orient et en Occident. (Actes du Colloque International Paris, 21-24 septembre 1994). Paris: Institut d’Études Augustiniennes, 1997b, p. 405-438.
HANKEY, W. J. “Thomas’ Neoplatonic Histories: His following of Simplicius”. Dionysius, v. 20, 2002a, p. 153-178.
HANKEY, W. J. “Aquinas and the Platonists”. In: GERSH, S.; HOENEM, M. J. F. M. (eds.). The Platonic Tradition in the Middle Ages: A Doxographic Approach. Berlin; NewYork: Walter de Gruyter, 2002b. p. 279-324.
HANKEY, W. J. “Philosophy as Way of Life for Christians? Iamblichan and Porphyrian Reflections on Religion, Virtue, and Philosophy in Thomas Aquinas”. Laval Théologique et Philosophique, vol. 59, n. 2, 2003, p. 193-224.
HANKEY, W. J.“Participatio divini luminis, Aquinas’ doctrine of the Agent Intellect: Our Capacity for Contemplation”. Dionysius, v. 22, 2004, p. 1-30.
HANKEY, W. J. “Ab uno simplici non este nisi unum: the place of natural and necessary emanation in Aquinas’s doctrine creation”. In: TRESCHOW, M.; OTTEN, W.; HANNAM, W. (eds.). Divine creation in Ancient, Medieval, and early modern thought: Essays Presented to the Rev’d Dr Robert D. Crouse. Leiden: Brill, 2007, p. 310-333.
HANKEY, W. J. “Aquinas, Plato, and Neo-Platonism”. In: DAVIES, B.; STUMP, E. (eds). The Oxford Handbook to Aquinas. Oxford: Oxford University Press, 2012. p. 55-64.
HENLE, R. J. Saint Thomas and Platonism: A study of the Plato and Platonici texts in the writings of Saint Thomas. The Hague: Martinus Nijhoff, 1956.
KLIBANSKY, R. The Continuity of the Platonic Tradition during the Middle Ages. London: The Warburg Institute, 1981.
LITTLE, A. The Platonic Heritage of Thomism. Dublin: Golden Eagle Books, 1949.
O’ROURKE, F. “Virtus Essendi: Intensive Being in Pseudo-Dionysius and Aquinas”. Dionysius, v. 15, 1991, p. 55-78.
O’ROURKE, F. Pseudo-Dionysius and the Metaphysics of Aquinas. Leiden: Brill, 1992.
O’ROURKE, F. “Aquinas and Platonism”. In: KERR, F. (ed.). Contemplating Aquinas: On the Varieties of Interpretation. London: SCM Press, 2003. p. 247-279.
O’ROURKE, F. “Unity in Aquinas’ Commentary on the Liber de Causis”. In: NARBONNE, J-M; RECKERMANN, A. R. (eds.). Pensées de l’Un dans l’histoire de la Philosophie: Études en hommage au professeur Werner Beierwaltes. Paris: Vrin, 2004. p. 230-271.
TAYLOR, C. “St. Thomas and the Liber de causis on the Hylomorphic Composition of Separate Substances”. Mediaeval Studies, v. 41, 1979, p. 506-513.
TAYLOR, C. “Aquinas, the ‘Plotiniana Arabica’, and the Metaphysics of Being and Actuality”. Journal of the History of Ideas, v. 59, n. 2, 1998, p. 217-239.
TAYLOR, C. “Aquinas and ‘the Arabs’: Arabic / Islamic Philosophy in Thomas Aquinas’s Conception of the Beatific Vision in his Commentary on the Sentences IV, 49, 2, 1”. The Thomist, v. 76, 2012, p. 509-550.
TORRELL, Jean-Pierre. Iniciação à Santo Tomás de Aquino: sua pessoa e obra. Tradução: Luiz P. Rouanet. São Paulo: Loyola, 2004.
Downloads
Publicado
Edição
Seção
Licença
A Revista Perspectiva Filosófica orienta seus procedimentos de gestão de artigos conforme as diretrizes básicas formuladas pelo Conselho Nacional de Desenvolvimento Científico e Tecnológico (CNPq). http://www.cnpq.br/web/guest/diretrizesAutores que publicam nesta revista concordam com os seguintes termos:
Os autores mantém os direitos autorais e concedem à revista o direito de primeira publicação, sendo o trabalho simultaneamente licenciado sob https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pt_BR que permite o compartilhamento do trabalho com reconhecimento da autoria e publicação inicial nesta revista.
Os autores têm autorização para assumir contratos adicionais separadamente, para distribuição não-exclusiva da versão do trabalho publicada nesta revista, com reconhecimento de autoria e publicação inicial nesta revista (Consultar http://opcit.eprints.org/oacitation-biblio.html).

Esta revista está licenciada com uma Licença Creative Commons Atribuição 4.0 Internacional.