A luz comum do universo: tipografia, publicidade e opinião no Portugal Moderno. O caso da aclamação de D. João IV em Barcelos (1640-1642)
DOI:
https://doi.org/10.22264/clio.issn2525-5649.2018.36.2.07Palavras-chave:
Publicidade, Opinião pública, Política popular, Restauração de PortugalResumo
Este artigo analisa a relação entre publicidade, política e opinião comum no Portugal do século XVII. O caso da aclamação de D. João IV em Barcelos serve para ilustrar as implicações políticas do que chamamos de “desmaterialização” do público durante a Era Moderna.
Referências
ABEL, Richard. The Gutenberg Revolution: a History of Print Culture. New Brunswick: Transaction Publishers, 2012.
ANDERSON, Benedict. Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. Londres: Verso, 1983.
ARBIZU, José Mari. Res publica oppressa: política popular en la crisis de la República (133-44 a.C.). Madri: Editorial Complutense, 2000.
BARBIER, Frédéric. Entre la plume et la presse. L’intellectuel au XVe siècle. In: RIFFAUD, Alain. L’écrivain et l’imprimeur. Rennes: Presses Universitaires de Rennes, 2010, pp. 21-45.
BARBIER, Frédéric. História do livro. São Paulo: Paulistana, 2008.
BARBIER, Frédéric. L’Europe de Gutenberg. Le livre et l’invention de la modernité occidentale (XIIIe-XVIe siècle). Paris: Belin, 2006.
BILLORÉ, Maïté et SORIA, Myriam (eds.). La Rumeur au Moyen Âge: du mépris à la manipulation, Ve-XVe siècle. Rennes: Presses universitaires de Rennes, 2011.
BLUTEAU, Raphael. Vocabulario portuguez..., vol. 8. Lisboa: Pascoal da Sylva, 1720.
BOUCHERON, Patrick et OFFENSTADT, Nicolas (eds.). L’espace public au Moyen Âge. Débats autour de Jürgen Habermas. Paris: Presses Universitaires de France, 2011, pp. 43-62.
BOUZA, Fernando. Hétérographies. Formes de l’écrit au siècle d’or espagnol. Madri: Casa de Velázquez, 2010.
BOUZA, Fernando. Corre manuscrito. Une historia del Siglo de Oro. Madrid: Marcial Pons, 2001.
BRAGA, Theophilo. O povo portuguez nos seus costumes, crenças e tradições, vol. II. Lisboa: Livraria Ferreira, 1885.
BRIOIST, Pascal, DRÉVILLON, Hervé et SERNA, Pierre (eds.). Croiser le fer: violence et culture de l’épée dans la France moderne, XVIe-XVIIIe siècle. Seyssel: Champ Vallon, 2002.
CHRISTIN, Olivier. Ancien Régime. Pour une approche comparatiste du vocabulaire historiographique. Mots. Les langages du politique, nº 87, 2008, pp. 13-26.
COHEN, Déborah. La nature du peuple. Les formes de l’imaginaire social (XVIIIe-XXIe siècles). Seyssel: Champ Vallon, 2010.
CROSSLEY, Nick et ROBERTS, John M.. After Habermas: New Perspectives on the Public Sphere. Oxford: Blackwell Publishing, 2004.
CUNHA, Mafalda Soares da. Os insatisfeitos das honras. Os aclamadores de 1640. In: SOUZA, Laura de Mello e, FURTADO, Júnia Ferreira et BICALHO, Maria Fernanda (orgs.). O Governo dos Povos. São Paulo: Alameda, 2009, pp. 485-505.
CUNHA, Mafalda Soares da. Elites e mudança política. O caso da conspiração de 1641. In: FRANÇA PAIVA, Eduardo (org.). Brasil-Portugal. Sociedades, culturas e formas de governar no mundo português (séculos XVI-XVIII). São Paulo: Annablume, 2006, pp. 325-343.
CURTO, Diogo Ramada. Littératures de large circulation au Portugal (XVIe-XVIIIe siècles), LÜSEBRINK, Hans-Jürgen (ed.). Colportage et lecture populaire: imprimés de large circulation en Europe. Paris: IMEC-Éditions de la Maison des Sciences de l’Homme, 1996, pp. 299-329.
DIAS, Eurico Gomes (ed.). Gazetas da Restauração: [1640-1648]. Uma revisão das estratégias diplomático-militares portuguesas. Lisboa: MNE–ID, 2006.
DIAS, Eurico Gomes (ed.). Olhares sobre o Mercurio Portuguez (1663-1667): transcrição e comentários, vols. 2. Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda, 2010.
DUMESNIL, Gardin. Synonymes latins, et leurs différentes significations... Paris: Nyon le jeune, 1788.
EISENSTEIN, Elizabeth L. The Printing Revolution in Early Modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 1983.
FEBVRE, Lucien et MARTIN, Henri-Jean. L’apparition du livre. Paris: Albin Michel, 1958.
FENSTER, Thelma et SMAIL, Daniel L. (eds.). The Politics of Talk and Reputation in Medieval Europe. Londres: Cornell University Press, 2003.
FREYBURGER, Gérard. Fides. Étude sémantique et religieuse depuis les origines jusqu’à l’époque augustéenne. Paris: Belles Lettres, 1986.
FREYRE, Manoel da Rocha Freire. Regra militar offerecida ao Serenissimo Principe Dom Theodosio nosso Senhor. Com hua Relaçam do que fez a Villa de Barcelos, depois que foy aclamado Rey, & Sñor sua Magestade, atè o primeiro de Janeiro 1642. Lisboa: Domingos Lopez Rosa, 1642.
GAFFIOT, Félix. Le Grand Gaffiot. Dictionnaire latin-français. Nouvelle édition revue et augmentée sous la direction de Pierre Flobert. Paris: Hachette-Livre, 2000.
GAUVARD, Claude et ZORZI, Andrea (eds.). La vengeance en Europe, du XIIe au XVIIIe siècle. Paris: Éditions de la Sorbonne, 2015.
GAUVARD, Claude et ZORZI, Andrea (eds.). “De grace especial”. Crime, État et société en France à la fin du Moyen Âge. Paris: Publications de la Sorbonne, 2010.
GAUVARD, Claude et ZORZI, Andrea (eds.). BOGLIONI, Pierre et DELFORT, Robert (eds.). Le petit peuple dans l’Occident médiéval. Terminologies, perceptions, réalités. Paris: Publications de la Sorbonne, 2002.
GAUVARD, Claude et ZORZI, Andrea (eds.). La Fama, une parole fondatrice. Médiévales, nº 24, printemps 1993, pp. 5-13.
GAUVARD, Claude et ZORZI, Andrea (eds.). et GOKALP, Altan. Les conduites de bruit et leur signification à la fin du Moyen Âge: le charivari. Annales. Économies, Sociétés, Civilisation. 29e année, nº 3, 1974, pp. 693- 704.
HABERMAS, Jürgen. Mudança Estrutural da Esfera Pública: investigações quanto a uma categoria da sociedade burguesa. Rio de Janeiro: Tempo Brasileiro, 2003.
HARRIS, Tim (ed.). The Politics of the Excluded, c. 1500-1850. Londres-Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2001.
HILL, Christopher. The World Turned Upside Down: Radical Ideas During the English Revolution. Londres: Maurice Temple Smith, 1972.
HUGON, Alain. Naples insurgée 1647-1648. De l’événement à la mémoire. Rennes: Presses universitaires de Rennes, 2011.
JACOB, Margaret C. et SECRETAN, Catherine (eds.). In Praise of Ordinary People. Early Modern Britain and the Dutch Republic. Nova Iorque: Palgrave Macmillan, 2013.
JOUHAUD, Christian et VIALA, Alain (eds.). De la publication. Entre Renaissance et Lumières. Paris: Fayard, 2002.
KAISER, Thomas E.. The Public Sphere. In: DOYLE, William (ed.). The Oxford Handbook of the Ancien Régime. Oxford: Oxford University Press, 2012, pp. 409-428.
KANT, Immanuel. Resposta à pergunta: que é o iluminismo?. In: Idem. A paz perpétua e outros opúsculos. Lisboa: Edições 70, 1988, pp. 11-19.
LETT, Didier et OFFENSTADT, Nicolas. Haro! Noël! Oyé! Pratiques du cri au Moyen Âge. Paris: Publications de la Sorbonne, 2003.
MALKIEL, María Rosa Lida de. La idea de la fama en la edad media castellana. México: Fondo de Cultura Económica, 1952.
MAN, John. The Gutenberg Revolution: How Printing Changed the Course of History. Londres: Bantam Books, 2009.
McKITTERICK, David. Print, Manuscript and the Search for Order, 1450-1830. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
McLUHAN, Marshal. The Gutenberg Galaxy: the Making of Typographic Man. Toronto: University of Toronto Press, 1962.
MIGLIORINO, Francesco. Fama e infamia: problemi della società medievale nel pensiero giuridico nei secoli XII e XIII. Catania: Giannotta, 1985.
MIGNONE, Lisa Marie. The Republican Aventine and Rome’s Social Order. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2016.
MILLAR, Fergus. The Crowd in Rome in the Late Republic. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1998.
MILLIOT, Vincent. Les cris de Paris ou le peuple travesti. Les représentations des petits métiers parisiens (XVIe-XVIIIe siècles). Paris: Publications de la Sorbonne, 2014.
MOURITSEN, Henrik. Plebs and Politics in the Late Roman Republic. Cambridge: Cambridge University Press, 2001.
NASSIET, Michel. La violence, une histoire sociale: France, XVIe-XVIIIe siècles. Seyssel: Champ Vallon, 2011.
NEDERMAN, Cary J.. Freedom, Community and Function: Communitarian Lessons of Medieval Political Theory. The American Political Science Review, vol. 86, nº 4, dez. 1992, pp. 977-986.
NEUBAUER, Hans-Joachim. The Rumour: A Cultural History. Londres-Nova Iorque: Free Association Books, 1999.
OLIVEIRA, António de. Movimentos sociais e poder em Portugal no século XVII. Coimbra: IHES, 2002.
OLIVEIRA, António de. Poder e oposição política em Portugal no período filipino: 1580-1640. Lisboa: Difel, 1991.
ORTALLI, Gherardo. La peinture infamante du XIIIe au XVIe siècle. Paris: Gérard Monfort, 1994.
PALLA, Maria José. Análise de Maria Parda como personificação da Quaresma. Revista da Faculdade de Ciências Sociais e Humanas, nº 19. Lisboa: Edições Colibri, 2007, pp. 153-164.
PEACEY, Jason. Print and Public Politics in the English Revolution. Cambridge: Cambridge University Press, 2013.
PELTONEN, Markku. The Duel in Early Modern England. Civility, Politeness and Honour. Cambdrige-Nova Iorque: Cambridge University Press, 2003.
PIERGIOVANNI, Vito (ed.). Hinc publica fides. Il notaio e l’amministrazione della giustizia. Milão: A. Giuffrè, 2006.
Phrases, elegantiae poeticae, epitheta, antitheta, ex Classicis Auctoribus diligenti studio selecta. Antuérpia, 1597.
RIGON, Antonio et SANFILIPPO, Isa L. (eds.). Fama e publica vox nel medievo. Roma: Instituto Storico Italiano per il Medio Evo, 2011.
ROLLINSON, David. A Commonwealth of the People: Popular Politics and England’s Long Social Revolution. Cambridge: Cambdrige University Press, 2010.
RONZEAUD, Pierre. Peuple et représentations sous le règne de Louis XIV. Aix-en-Provence: Publications de l’Université de Provence, 1988.
ROSILLO-LÓPEZ, Cristina. Public Opinion and Politics in the Late Roman Republic. Cambridge: Cambridge University Press, 2017.
ROSPOCHER, Massimo. Beyond the Public Sphere. Opinion, Publics, Spaces in Early Modern Europe. Bolonha-Berlim: il Mulino-Duncker & Humblot, 2012.
RUSSELL, Amy. The Politics of Public Space in Republican Rome. Cambridge: Cambridge University Press, 2016.
SAMPAIO, José Augusto de Mancelos Pereira. 1640 em Barcelos. Barcelos: Companhia Editora do Minho Barcelos, 1938, pp. 18-32.
SARAIVA, Daniel. L’arche de l’opinion. Politque et jugement public au Portugal aux Temps Modernes (1580-1668). 2017. Tese (Doutorado em História). Université Paris IV – Sorbonne. Paris, 2017.
SARAIVA, Daniel. O labirinto das fidelidades: o papel do teatro na campanha pública da Guerra da Restauração. In: CAMÕES, José et SOUSA, José Pedro (orgs.). Teatro de autores portugueses do século XVII. Lugares (in)comuns de um Teatro Restaurado. Lisboa: Centro de Estudos de Teatro da Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa, 2016, pp. 65-88.
SARAIVA, Daniel. As janelas da realidade: a função política das relações de sucessos na Guerra da Restauração de Portugal (1640-1668). In: BOADAS, Sònia et GARCÍA LÓPEZ, Jorge (eds.). Las relaciones de sucesos en los cambios políticos y sociales de la Europa Moderna. Barcelona: Universitat Autònoma de Barcelona, 2015, pp. 323-333.
SHIBUTANI, Tamotsu. Improvised news: a sociological study of rumor. Indianápolis: Bobbs-Merrill, 1966.
SNYDER, Jon R.. Dissimulation and the Culture of Secrecy in Early Modern Europe. Berkeley: University of California Press, 2009.
STEEL, Catherine et VAN DER BLOM, Henriette (eds.). Institutions and Ideology in Republican Rome: Speech, Audience and Decision. Cambridge: Cambridge University Press, 2018.
STEEL, Catherine et VAN DER BLOM, Henriette (eds.). Community and Communication: Oratory and Politics in Republican Rome. Oxford: Oxford University Press, 2013.
THÉRY, Julien. Fama: l’opinion publique comme preuve judiciaire. Aperçu sur la révolution médiévale de l’inquisitoire (XIIe-XIVe siècle). In: LEMESLE, Bruno (dir.). La preuve en justice de l’Antiquité à nos jours. Rennes: PUR, 2003, pp. 119-147.
VALLADARES, Rafael. A conquista de Lisboa (1578-1583). Violência militar e comunidade política em Portugal. Lisboa: Texto, 2010.
VALLADARES, Rafael. Sobre reyes de invierno: El diciembre portugués y los cuarenta fidalgos (o alguno menos, con otros más). Pedralbes: Revista d’historia moderna, nº 15, 1995, pp. 103-136.
VILLARI, Rosario. Politica barocca. Inquietudini, mutamento e prudenza. Roma-Bari: Laterza, 2010.
VILLARI, Rosario. Per il re o per la patria. Roma-Bari: Laterza, 1994.
WILLIAMSON, Fiona (ed.). Locating Agency. Space, Power and Popular Politics. Cambridge: Cambdrige Scholars Publishing, 2010.
WOOD, Andy. Riot, Rebellion and Popular Politics in Early Modern England (Social History in Perspective). Houndsmill: Palgrave, 2002.
WÜRGLER, Andreas. Voices from Among the ‘Silent Masses’: Humble Petitions and Social Conflicts in Early Modern Central Europe. In: HEERMA VAN VOSS, Lex (ed.). Petitions in social history. Cambridge: Cambdrige University Press, 2002, pp. 11-34.
Downloads
Publicado
Edição
Seção
Licença
Ao submeter um artigo à CLIO: Revista de Pesquisa Histórica, o autor garante que o artigo é original, e que não contém declarações caluniosas ou difamatórias, que não infringe quaisquer direitos de propriedade intelectual, comercial ou industrial de terceiros, bem como ressarcir prontamente a Universidade Federal de Pernambuco/CLIO: Revista de Pesquisa Histórica por quaisquer indenizações, prejuízos ou despesas que possam ocorrer em razão da quebra destas garantias.
O autor mantém os direitos autorais sobre o artigo, autorizando, no entanto, a Universidade Federal de Pernambuco/CLIO: Revista de Pesquisa Histórica, a utilizar o referido artigo, no todo ou em parte, editado ou integral, em língua portuguesa ou qualquer outro idioma, em versão impressa, ou qualquer outro meio de divulgação, ficando assim, a referida instituição isenta de qualquer pagamento de direitos autorais ao autor.